Þrátt fyrir að veiðiheimildir hafi gengið kaupum og sölum fyrir fleiri milljarða króna um margra ára skeið hefur eigandi auðlindarinnar, íslenska þjóðin, ekki notið góðs af því. Kvótakerfið sem sett var á til að vernda fiskistofna og auka arðsemi í sjávarútvegi hefur verið misnotað til að færa umtalsverðar eignir frá almenningi til útgerðarmanna sem hafa á undanförnum árum auðgast stórkostlega án þess að greiða nokkuð fyrir veiðiheimildir.
Kvótakerfið
Það má segja að tvær ástæður hafi verið fyrir því að kvótakerfið var sett á, annars vegar að vernda fiskistofnana, hins vegar að lækka kostnað við veiðarnar og auka arðsemi. Reynsla undanfarinna ára sýnir að kvótakerfið skilar árangri. Fiskistofnar stækka ár frá ári þannig að veiðiheimildir aukast og tilkostnaður útgerðarfyrirtækja lækkar samfara því að auðveldara verður að veiða fiskinn.
Það hefur hins vegar gleymst að auðlindirnar í kringum landið eru sameign íslensku þjóðarinnar. Hér er ekki aðeins um mitt mat og annarra „kverúlanta“ að ræða, heldur er þetta lögfest staðreynd. Eign er hins vegar lítils virði án afnotaréttar. Kvótakerfið gerir ráð fyrir því að afnotarétturinn sé ekki hjá eigandanum heldur hjá einstökum útgerðarfyrirtækjum. Stjórnvöld hafa svo ákveðið að ekkert gjald skuli koma fyrir.
Réttur eigendanna
Það er réttlætismál að útgerðarmenn greiði gjald fyrir þær veiðiheimildir sem þeir fá. Þegar stærstur hluti þjóðarinnar missti þann rétt sinn að sækja sér björg í sjó hlaut hann að gera kröfu á hendur þeim sem fær þann rétt að fá gjald fyrir. Veiðiheimildir hafa gengið kaupum og sölum útgerðarmanna á milli án þess að eigandinn fái nokkuð fyrir. Maðurinn með afnotaréttinn fær allan hagnaðinn meðan eigandinn fær ekkert. Mér er til efs að þetta myndi líðast í nokkrum öðrum rekstri. Í það minnsta þekki ég ekki marga sem væru til í að láta sína eign af hendi án þess að fá nokkuð í staðinn meðan annar hagnaðist á sölu eða leigu sömu eignar. Er það kannski svo að sameign er ómerkilegri en séreign? Vissulega munu einhverjir svara þessu játandi, en önnur spurning hlýtur þó að fylgja í kjölfarið: Er ekki rétt að gjald komi fyrir afnot af sameign, eða kaupverð verði hún að séreign? Núverandi fyrirkomulag fiskveiða hér við land er meðal stærstu dæma um eignatilfærslu sem finnast í Íslandssögunni og ekki fyrir nokkurn mann að stæra sig af. Það er kominn tími til að grípa til aðgerða. Sama hvaða álit menn kunna að hafa á kvótakerfinu stendur frumkrafan eftir: Að þjóðin fái arð af eign sem hún hefur framselt afnotaréttinn af en ekki eignarréttinn.
Réttlátir viðskiptahættir og hagkvæmni
Ókeypis úthlutun veiðiheimilda hefur ekki aðeins neikvæð áhrif á hag eigendanna, heldur dregur hún stórkostlega úr möguleikum nýrra aðila til að koma að greininni. Ætli menn sér að hefja starfsemi í sjávarútvegi verða þeir annað hvort að kaupa sig inn í þau sjávarútvegsfyrirtæki sem fyrir eru, eða kaupa af þeim veiðiheimildir. Samkeppnisaðstaða aðila í sjávarútvegi er því afar mismunandi. Meðan eitt fyrirtæki fær veiðiheimildir sínar að gjöf frá íslensku þjóðinni (sem fær reyndar litlu um það ráðið) verður samkeppnisaðili þess að greiða fyrir sínar veiðiheimildir, jafnvel af þeim aðila sem það keppir svo um markaði við. Spurningin um veiðileyfagjald er því ekki aðeins spurning um rétt eigandans heldur er hún líka spurning um réttláta viðskiptahætti.
Veiðileyfagjald er ekki einfaldlega spurning um réttlæti. Þetta er líka spurning um hagkvæmni. Þegar menn verða að fara að greiða fyrir aðgang að fiskistofnum er líklegt að þeir komi til með að hagræða í rekstri sínum til að auka hagnað. Enn fremur er á það að líta að ólíkt sköttum sem ríkið leggur á sér til tekjuöflunar er veiðileyfagjald sem byggir á uppboðum veiðiheimilda hagkvæm tekjuöflunarleið. Virðisaukaskattur dregur úr viðskiptum þar sem verð hækka, tekjuskattur dregur úr vilja fólks til að vinna og hvoru tveggja hvetur til skattsvika. Hvorugu þessu er fyrir að fara þegar veiðileyfagjald er annars vegar. Útgerðin býður í veiðiheimildir þá upphæð sem hún telur að tryggi hagnað af starfseminni. Vel rekin og arðbær útgerðarfyrirtæki bjóða meira en illa rekin eða óarðbær útgerðarfyrirtæki, þannig eykst arður eigandans um leið og hagkvæmni eykst í sjávarútvegi.
Hagsmunir hverra?
Það hníga hvoru tveggja réttlætis- og hagkvæmnisrök að því að setja á veiðileyfagjald. Samkvæmt skoðanakönnunum er meirihluti landsmanna þeirrar skoðunar að innheimta eigi veiðileyfagjald. Samt virðast núverandi stjórnarflokkar ekki hafa vaknað við kall tímans. Er furða að menn velti fyrir sér hagsmunum hverra ríkisstjórnin þjónar, almennings eða útgerðarmanna?